در انسان و تمام موجودات زنده، از حیوانات گرفته تا گیاهان، همه دارای ساعت بیولوژیکی هستند. در مغز انسان یک سیستمی وجود دارد که مثل ساعت منظم و دقیق، فعالیتهای زیستی انسان را بصورت یک چرخه 24 ساعته در بدن انجام می دهد و تکرار می کند. مثلا در یک زمان مشخصی ترشح هورمونی در بدن صورت می گیرد یا دمای بدن بالا می رود و یا سیستم دفع فعالیتش کم می شود. اگر فعالیتهایی که ساعت باید انجام دهد در زمان خودش انجام شود، شما سرحال و پرانرژی و سالم هستید و اگر کارکرد این ساعت دچار اختلال شود مثلا وقتی که باید دستگاه گوارش وارد فاز استراحت شود شما شام بخورید، سوخت و ساز بدن در زمان نامناسب بالا می رود و ژن های موثر روی ساعت بیولوژیک دچار بهم ریختگی می شوند. عدم توجه به ساعت بیولوژیک بدن و ایجاد اختلالات پی درپی در آن باعث بیماریهای جسمی و روحی می شود.
چگونه مراقب ساعت بیولوژیک خودمان باشیم؟
مهم ترین عامل برای تنظیم ساعت بیولوژیک دقت به چرخه خواب و بیداری است. همچنین توجه به زمان خوردن غذا (وعده ها و میان وعده های غذایی). بهترین ساعت برای خوردن شام بین 6 تا 7 شب است چون دستگاه گوارش نهایتا ساعت 10 شب فعالیتش به حداقل می رسد و اگر دیر شام بخورید موقع خواب، هنوز غذای هضم نشده در دستگاه گوارش شما باقی است متابولیسم بالا می رود و شما با اختلال خواب روبرو می شوید. بهترین ساعت برای خواب،10 شب است زیرا ساعتی است که هورمونها ترشح می شوند و جذب مواد مغذی صورت می گیرد، اگر در حال استراحت باشید این کارها به موقع انجام می شود ولی اگر هنوز بیدار باشید ساعت بیولوژیک دچار بهم ریختگی می شود. اگر چرخه خواب و بیداری بهم بریزد حتی اگر زیاد هم بخوابید؛ بازهم هنگام بیدار شدن خسته و کسل هستید. بهترین حالت برای ساعت بیولوژیک و عملکرد مناسب آن این است که 10 شب بخوابید و 6 صبح بیدار شوید. وقتی چرخه خواب و بیداری شما بدین ترتیب باشد وقتی ساعت 6 از خواب بیدار شوید سرحال و پرانرژی و کاملا هوشیار هستید.
ساعت بیولوژیک بدن قابلیت تنظیم خودکار دارد و وقتی شما مسافرت می کنید و تغییر ساعت و زمان را دارید،طی مدت کوتاهی خود را تنظیم می کند.
هنگام تغییر ساعت بهاری نیز ساعت بیولوژیک ابتدا دچار مشکل می شود ولی کم کم تنظیم می شود. در کشورهای دیگرکه مردم ساعت خواب و بیداری منظمی دارند با تغییر ساعت بهاری در هنگام بهار، بعلت اختلال در ساعت بیولوژیکشان، تعداد تصادفات و حوادث هنگام کار افزایش می یابد.
اگر ساعت بیولوژیک دچار اختلال شود چه اتفاقی می افتد؟
اختلال در ریتم شبانه روزی بدن باعث بیماری هایی مثل ناراحتی قلبی، دیابت، افسردگی،اختلال دو قطبی، تاثیر منفی روی سیستم ایمنی بدن، همچنین تاثیر منفی روی روحیه و خلق و خو می شود. باعث کسل بودن و احساس خستگی کردن و شاد نبودن نیز می شود.
ریتم طبیعی فعالیتهای متابولیکی و هورمونی بدن که توسط ساعت بیولوژیک کنترل می شود:
1:00 صبح: سنتز گلیکوژن کبد بالاترین است
2:00 صبح: به دلیل هورمون ملاتونین در عمیق ترین خواب هستیم.
4:30 صبح: ما کمترین دمای بدن را داریم.
5:00 صبح: سطح انسولین پلاسما در این زمان کمترین میزان است.
6:45 صبح: ما شدیدترین فشار خون را داریم.
7:30 صبح: ترشح ملاتونین متوقف می شود
10:00 صبح: در این زمان هوشیاری حداکثر است. تعداد گلبولهای قرمز و هموگلوبین در این زمان نیز بالاترین است.
2:30 بعد از ظهر: سطح هماهنگی ما بالاترین است.
3:30 بعد از ظهر: در این زمان ما سریعترین زمان واکنش را به دلیل بالا بودن آدرنالین در خون داریم.
5:00 بعد از ظهر: زمان بهترین کارآیی قلبی عروقی و قدرت عضلات است.
6:00 بعد از ظهر: جریان ادرار بالاترین است.
7:00 بعد از ظهر: دمای بدن در این زمان به بالاترین حد خود می رسد.
9:00 بعد از ظهر: ترشح ملاتونین باعث خواب آلودگی ما می شود.
10:30 بعد از ظهر: حرکات روده کم می شود تا خواب ما را مختل نکند.
11:00 بعد از ظهر: Blood Eosinophils و لنفوسیت ها در سطح اوج قرار دارند.
ساعت بیولوژیک فعالیت اعضای داخلی بدن:
منابع:
